Hieronim Wietor (1480–1546/1547) to znakomity polski drukarz z XVI wieku. Pochodził ze Śląska i studiował w Krakowie (1497–1507), zdobywając stopień bakałarza. Zajmował się introligatorstwem, księgarstwem i drukarstwem. Przeniósł się do Wiednia w 1507 roku, gdzie prowadził renomowaną drukarnię, związał się z humanistami i utrzymywał kontakty z Krakowem. W 1517 roku wrócił do Krakowa i założył własną drukarnię, która osiągnęła wyjątkowo wysoki poziom, wprowadzając renesansowe wzory edytorskie. Drukarnia Wietora wydawała wiele tekstów humanistycznych, przyczyniając się do rozwoju literatury polskiej i propagując idee tego nurtu. Hieronim Wietor odegrał kluczową rolę w upowszechnianiu literatury w języku polskim oraz po węgiersku. Zyskał uznanie dworu królewskiego, otrzymując tytuł „drukarza kancelarii królewskiej” od Zygmunta I Starego. Po jego śmierci, drukarnię przejęła jego wdowa Barbara, a później Łazarz Andrysowicz, co zapoczątkowało Drukarnię Łazarzową.
Drukarnia w Krakowie
Hieronim Wietor, początkowo w partnerstwie z Szarffenbergiem, być może dążył do przełamania monopolu Hallera i ograniczenia jego wpływów. Wietor mógł do Krakowa przybyć po ograniczeniu uprzywilejowanej pozycji Hallera. W 1518 roku założył własną drukarnię, którą prowadził aż do swojej śmierci. Początkowo drukarnia mieściła się w domu Szarffenberga, a współpraca pomiędzy nimi była bliska, czasami traktowano drukarnię jako ich wspólne przedsięwzięcie. Wietor działał niezależnie, a Szarffenberg był głównym nakładcą do 1525 roku.
Przez lata drukarnia Wietora zmieniała miejsce. Zaczynając od domu Szarffenberga, przeniósł ją do wynajętych pomieszczeń przy innych ulicach, a w końcu w 1535 roku przeniósł ją do swojego własnego domu przy ulicy Gołębiej. Istnieją także informacje, że na początku drukarnia miała swoją siedzibę w Kazimierzu, jednak plany te nigdy nie zostały zrealizowane, choć otrzymał zezwolenie na założenie tam papierni i drukarni.
Wietor wydał swoją pierwszą drukowaną pracę, Querela pacis Erazma z Rotterdamu, prawdopodobnie w marcu 1518 roku. Później drukarnia wydrukowała wiele panegiryków z okazji przyjazdu Bony Sforzy do Krakowa oraz jej ślubu z Zygmuntem I. Wietor osiągnął duży sukces w krótkim czasie – wydrukował 26 tytułów w ciągu jednego roku i 19 w następnym. W pierwszych latach działalności, nakładcami Wietora byli Rafał Maleczyński, Jan Bajer (Boius) i Szarffenberg. Współpraca ta pomogła Wietorowi, a po ośmiu latach finanse drukarza umocniły się na tyle, że przestała odgrywać tak istotną rolę.
Druk królewski
Od samego początku starał się nawiązać kontakt z dworem królewskim i zdobyć zlecenia na drukowanie urzędowych dokumentów, widząc w tym źródło potencjalnych dochodów. W tych działaniach pośredniczył Jost Ludwik Decjusz. Jest prawdopodobne, że już edykt Zygmunta I z 24 czerwca 1518 roku oraz konstytucje sejmu z 1519 roku zostały wydrukowane przez warsztat drukarski Wietora. W 1523 lub na początku 1524 roku otrzymał uprawnienia do drukowania Statuta Sigismundi I, zbioru konstytucji obejmujących lata 1509–1523. Drukował także dochodowe publikacje urzędowe do końca swojego życia. Zdobył tytuł „drukarza królewskiego” (łac. calcographus regius, cancellariae regiae calcographus, typographus regius), prawdopodobnie około 1527 roku, który umieszczał na swoich wydawnictwach.
W uznaniu za swoje zasługi otrzymał od monarchy plac przy ulicy Gołębiej, w rejonie Bursy Jerozolimskiej, zgodnie z dokumentem z 4 października 1532 roku. Na tym placu wybudował drewniany dom, w którym kontynuował swoją działalność drukarską. To dodatkowo wzmocniło jego pozycję i wpływy w kręgach królewskich.
Druk dzieł
Oficyna Wietora była ważnym miejscem działalności, której głównym celem było wydawanie dzieł antycznych i humanistycznych, dostarczając treści intelektualnemu środowisku Krakowa, szczególnie związanemu z uniwersytetem. To środowisko było zafascynowane nowymi ideami oraz antycznymi zainteresowaniami. W ramach swojej działalności, Wietor drukował prace takich autorów antycznych jak Cyceron, Liwiusz, Horacy i Marcjal, a także tłumaczenia dzieł, w tym Batrachomyomachii – pseudo-Homera oraz poematu przygodowego Moschosa pt. „Amor fugitivus” (1524), będącego pierwszą polską książką wydaną w całości po grecku.
Szczególnie ważną postacią wśród zagranicznych humanistów był Erazm z Rotterdamu. Wietor wydał łącznie 24 edycje jego dzieł w latach 1518–1530 (oraz razem z 1542). Pierwszy raz Erazma z Rotterdamu drukowano w Polsce, a oficyna skupiła się na mniejszych pracach tego humanisty, takich jak pisma religijno-moralistyczne, podręczniki do nauki poprawnej łaciny oraz słynny list Erazma do króla Zygmunta I, datowany na 15 maja 1527 roku.
Oficyna Wietora publikowała także prace innych zagranicznych humanistów, zarówno niemieckich, jak i włoskich, takich jak Petrus Mosellanus, Francesco Negro, Valentin Eck, Nicola Perotti, Johannes Despauterius, Vadianus, Johannes Locher, Philippus Gundelius, Ludovico Bonamico, Pomponius Laetus, Marco Antonio Sabellico, Johannes Camers Favorinus oraz Krzysztof Hegendorff. Wśród polskich humanistów, których prace drukował Wietor, znajdowali się Jan Dantyszek, Stanisław Hozjusz, Andrzej Krzycki, Jakub Przyłuski, Marcin Kromer, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski, Mikołaj Hussowczyk, Piotr Roizjusz i Jost Decjusz. Decjusz był także patronem Wietora, publikując swoje prace oraz kronikę Macieja z Miechowa w tej oficynie.
Oprócz tekstów humanistycznych, oficyna Wietora drukowała także prace medyczne Benedykta Solfy, prace Hipokratesa w opracowaniach Piotra Vedelciusa z Obornik, „De generatione embronis” Awicenny oraz panegiryki z okazji ślubu króla Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką w 1543 roku.
Druki inne
Będąc przedsiębiorczym drukarzem swoich czasów, wykazywał szczególną inicjatywę w wydawaniu literatury religijnej i popularnej w języku polskim. Przez swoje zaangażowanie starał się przyciągnąć uwagę pisarzy i bakałarzy uniwersyteckich, zachęcając ich do tłumaczenia najbardziej cenionych dzieł. Współpracowali z nim tacy twórcy jak Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber, Hieronim z Wielunia czy Baltazar Opeć. Wspólnie tworzyli tłumaczenia i adaptacje, które były przyjmowane z entuzjazmem przez czytelników.
Ważnymi publikacjami wydanymi przez Wietora były przekłady religijnych dzieł, które zdobyły uznanie i rozgłos. Pierwszą książką wydaną po polsku przez Wietora był „Żywot św. Anny” w przekładzie Jana z Koszyczek (1520). Kolejne wydania obejmowały takie tytuły jak „Rozmowy, które miał król Salomon z Marchołtem grubym a sprośnym” (1521, przeł. Koszyczek) oraz „Żywot Pana Jezu Krysta” (1522), będący przekładem i przeróbką łacińskiego „Meditationes vitae Christi” pseudo-Bonawentury, dokonaną przez Baltazara Opecia. Te dzieła religijne cieszyły się dużym zainteresowaniem, co zaowocowało wielokrotnym wznawianiem ich druku.
Wietor nie tylko skupiał się na literaturze religijnej, ale także wkładał wysiłek w edukację i naukę języka polskiego. Jego oficyna wydawnicza publikowała podręczniki, słowniki i gramatyki, które wspierały naukę różnych języków, w tym języka polskiego. Wśród tych dzieł znalazły się również prace wielojęzyczne, takie jak „Księgi, które zową język” Erazma Lingua (1542) oraz podręcznik polsko-niemiecki „Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego”, przygotowany przez Nikla Szelnera z Wrocławia (1539).
Profesjonalna drukarnia Wietora
Wietor miał dobrze wyposażoną oficynę drukarską, z której korzystał w drukowaniu różnych tekstów. Używał czcionek antykwy Jensona i kursywy Manucjusza, oraz niemieckiej fraktury z Norymbergi w drukach polskich. Później przeszedł na szwabachę. Oprócz tego używał czcionek greckich i hebrajskich. Miał dwa sygnety drukarskie – jeden z jego monogramem i drugi z bożkiem Terminusem, czasami używanym przez Erazma.
Posiadał także wiele drzeworytów o wysokim poziomie artystycznym, niektóre być może własnej produkcji. Dużo ilustracji znajdowało się w drukach polskich. Jego książki wyróżniały się estetycznymi ilustracjami, kompozycją tekstu i pięknym krojem czcionek. Importował dobrej jakości papier z okolic Krakowa.
Nie ma dokładnych informacji na temat organizacji oficyny, ale przypuszczano, że miała kilka pras drukarskich i pracowało tam co najmniej 16 osób. Współpracował z wieloma literatami i korektorami, a także korzystał z doradztwa profesorów uniwersytetu (m.in. Agrykola młodszy, Leonard Coxe, Hozjusz, Sylvester, Hieronim z Wielunia, Walenty Thornalius Panonius, Walenty Polidamus, Franciszek Hymer, Benedek Abádi).
Wietor kombinator
Na koniec, nie można wspomnieć o nieco mniej etycznych zagraniach Wietora. Wykorzystując swoje humanistyczne wykształcenie i zdolności kupieckie, dążył do zdobywania zyskownych zamówień i wyprzedzania konkurencji. Konkurował m.in. z Hallerem i po jego zgonie z Maciejem Szarffenbergiem. Dbając o jakość i estetykę, opatrywał książki przedmowami oraz dedykacjami w języku łacińskim i polskim, skierowanymi do protektorów i wybranych czytelników, zachęcając ich do zakupu. Publikował także krótsze teksty, informujące o tle wydania i niskiej cenie.
W celu pozyskania klientów podejmował ryzykowne działania, np. drukując w języku węgierskim przy wsparciu mecenatów, aby uniknąć strat finansowych. W jego praktykach były też nieuczciwe metody, jak współpraca z Janem Sandeckim. Współpracę z nim rozpoczął, ale po zatargu z Sandeckim, Wietor wykorzystał protesty innych drukarzy przeciwko Sandeckiemu, aby przejąć jego publikacje i przywilej druku.
Wietor czasami drukował większe nakłady niż uzgodnione z autorami, by sprzedać nadwyżkę na własny rachunek. Był też zaangażowany w spory z innymi drukarzami, takimi jak Mikołaj Jaskra, który oskarżył go o nieuczciwą sprzedaż tłumaczenia prawa niemieckiego. Wietor łamał też przywileje innych drukarzy, co prowadziło do sporów sądowych, np. wydrukował nielegalnie kalendarz astronomiczny, co skończyło się odszkodowaniem i oddaniem części nakładu.
Przykuwa uwagę fakt, że Wietor często przedrukowywał książki z innych drukarni. Miał też kilkakrotne wydania Statuta Sigismundi I, zawsze z datą „1524”, prawdopodobnie omijając królewski przywilej, który pozwalał mu na drukowanie tego zbioru tylko w określonym roku.
Wietor to niewątpliwie ciekawa postać w historii polskiego druku.
Linki
